تقوی از نظر لقمان

- تفسیر القمّى : الإمامُ الصّادقُ علیه السلام ـ لَمّا سألَهُ حَمّادٌ عن لُقمانَ وحِکمَتِهِ ـ : أما واللّه ِ ما اُوتِىَ لُقمانُ الحِکمَةَ بِحَسَبٍ ولا مالٍ ولا أهلٍ ولا بَسطٍ فى جِسمٍ ولا جَمالٍ.

ولکنّهُ کانَ رجُلاً قَویّا فى أمرِ اللّه ، مُتَوَرِّعا فى اللّه ِ ، ساکِتا سَکِینا ، عَمیقَ النَّظَرِ ، طَویلَ الفِکَرِ ، حَدیدَ النَّظَرِ ، مُستَعبِرا بالعِبَرِ ، لَم یَنَمْ نَهارا قَطُّ ، ولَم یَرَهُ أحَدٌ مِن النّاسِ علی بَولٍ ولا غائطٍ ولا اغتِسالٍ لشِدَّةِ تَسَتُّرِهِ وعُمقِ نَظَرِهِ وتَحَفُّظِهِ فى أمرِهِ ، ولَم یَضحَکْ مِن شیءٍ قَطُّ مَخافَةَ الإثمِ ، ولم یَغضَبْ قَطُّ ، ولَم یُمازِحْ إنسانا قَطُّ ، ولَم یَفرَحْ بشیءٍ إنْ أتاهُ مِن أمرِ الدُّنیا ولا حَزَنَ مِنها علی شیءٍ قَطُّ ، وقَد نَکَحَ مِن النِّساءِ ووُلِدَ لَهُ مِن الأولادِ الکَثیرَةُ ، وقَدَّمَ أکثَرَهُم أفراطا فما بَکی علی مَوتِ أحَدٍ مِنهُم ، ولَم یَمُرَّ برجُلَینِ یَختَصِمانِ أو یَقتَتِلانِ إلاّ أصلَحَ بینَهُما ولَم یَمضِ عَنهُما حتّی یُحابّا ، ولَم یَسمَعْ قَولاً قَطُّ مِن أحَدٍ استَحسَنَهُ إلاّ سألَ عن تَفسیرِهِ وعمَّن أخَذَهُ ، وکانَ یُکثِرُ مُجالَسَةَ الفُقَهاءِ والحُکَماءِ، وکانَ یَغشَی القُضاةَ والمُلوکَ والسَّلاطینَ فیَرثى للقُضاةِ ما ابتُلوا بهِ ، ویَرحَمُ للمُلوکِ والسَّلاطینِ لعِزَّتِهِم باللّه ِ وطُمأنینَتِهِم فى ذلکَ ، ویَعتَبِرُ ویَتَعَلّمُ ما یَغلِبُ بهِ نَفسَهُ ویجُاهِدُ بهِ هَواهُ ویَحتَرِزُ بهِ مِن الشَّیطانِ ، فکانَ یُداوى قَلبَهُ بالفِکَرِ ، ویُداوى نفسَهُ بالعِبَرِ ، وکانَ لا یَظعَنُ إلاّ فیما یَنفَعُهُ ؛ فبِذلکَ اُوتِىَ الحِکمَةَ ومُنِحَ العِصمَةَ .

فإنّ اللّه َ تبارکَ وتعالی أمَرَ طَوائفَ مِن المَلائکةِ حِینَ انتَصَفَ النَّهارُ وهَدَأتِ العُیونُ بالقائلَةِ فنادَوا لُقمانَ حیثُ یَسمَعُ ولا یَراهُم فقالوا : یا لُقمانُ ، هَل لَکَ أن یَجعَلَکَ اللّه ُ خَلیفَةً فى الأرضِ تَحکُمُ بینَ النّاسِ ؟ فقالَ لُقمانُ : إنْ أمَرَنى اللّه ُ بذلکَ فالسَّمعُ والطّاعَةُ ؛ لأنّهُ إنْ فَعَلَ بِى ذلکَ أعانَنى علَیهِ وعَلَّمَنى وعَصَمَنى ، وإنْ هُو خَیَّرنى قَبِلتُ العافِیَةَ .

فقالَتِ المَلائکةُ : یا لُقمانُ ، لِمَ قُلتَ ذلکَ ؟ قالَ: لأنّ الحُکمَ بینَ النّاسِ مِن أشَدِّ المَنازِلِ مِن الدِّینِ وأکثَرِها فِتَنا وبَلاءً ما یَخذُلُ ولا یُعانُ ویَغشاهُ الظُّلمُ مِن کلِّ مَکانٍ ، وصاحِبُهُ فیهِ بَین أمرَینِ ؛ إنْ أصابَ فیه الحَقَّ فبالحَرِىِّ أن یَسلَمَ ، وإن أخطأَ أخطأَ طَریقَ الجَنّةِ ، ومَن یَکُن فى الدُّنیا ذَلیلاً وضَعیفا کانَ أهوَنَ علَیهِ فى المَعادِ أن یکونَ فیهِ حَکَما سَرِیّا شَریفا ، ومَنِ اختارَ الدُّنیا علَی الآخِرَةِ یَخسَرْهُما کِلتَیهِما تَزولُ هذهِ ولا تُدرَکُ تلکَ .

قالَ: فتَعَجَّبَتِ المَلائکةُ مِن حِکمَتِهِ واستَحسَنَ الرّحمنُ مَنطِقَهُ ، فلَمّا أمسی وأخَذَ مَضجَعَهُ مِن اللّیلِ أنزَلَ اللّه ُ علَیهِ الحِکمَةَ فغَشّاهُ بها مِن قَرنِهِ إلی قَدَمِهِ وهُو نائمٌ وغَطّاهُ بالحِکمَةِ غِطاءً ، فاستَیقَظَ وهُو أحکَمُ النّاسِ فى زَمانهِ ، وخَرَجَ علَی النّاسِ یَنطِقُ بالحِکمَةِ ویُثبِتُها فیها .

قالَ : فلَمّا اُوتِىَ الحُکمَ بالخِلافَةِ ولَم یَقبَلْها ، أمَرَ اللّه ُ المَلائکةَ فنادَت داوودَ بالخِلافَةِ فقَبِلَها ولَم یَشتَرِطْ فیها بشَرطِ لُقمانَ ، فأعطاهُ اللّه ُ الخِلافَةَ فى الأرضِ وابتُلِىَ فیها غَیرَ مَرّةٍ ، وکلُّ ذلکَ یَهوى فى الخَطإ یَقبَلُهُ اللّه ُ ویَغفِرُ لَهُ ، وکانَ لُقمانُ یُکثِرُ زیارَةَ داوودَ علیه السلام ویَعِظُهُ بمَواعِظِهِ وحِکمَتِه وفَضلِ عِلمِهِ ، وکانَ داووُد یَقولُ لَهُ : طُوبی لکَ یا لُقمانُ ! اُوتِیتَ الحِکمَةَ وصُرِفَت عنکَ البَلِیَّةُ ، واُعطِىَ داوودُ الخِلافَةَ وابتُلِىَ بالحُکمِ والفِتنَةِ .

ثُمّ قالَ أبو عبدِ اللّه ِ علیه السلام :    «و إذْ قَالَ لُقْمانُ لابنِهِ وهُوَ یَعِظُهُ یا بُنَىَّ لا تُشْرِکْ باللّه ِ إنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظیمٌ»    ، قالَ : فوَعَظَ لُقمانُ لابنِهِ بآثارٍ حتّی تَفَطّرَ وانشَقَّ .

وکانَ فیما وَعَظَهُ بهِ ـ یا حَمّادُ ـ أن قالَ : یا بُنَیَّ، إنّکَ مُنذُ سَقَطتَ إلَی الدُّنیا استَدبَرتَها واستَقبَلتَ الآخِرَةَ ، فدارٌ أنتَ إلَیها تَسیرُ أقرَبُ إلَیکَ مِن دارٍ أنتَ عَنها مُتَباعِدٌ . یا بُنَىَّ جالِسِ العُلَماءَ وزاحِمْهُم برُکبَتَیکَ ، لا تُجادِلْهُم فیَمنَعوکَ ، وخُذْ مِن الدُّنیا بَلاغا ولا تَرفُضْها فتَکونَ عِیالاً علَی النّاسِ ، ولا تَدخُلْ فیها دُخولاً یُضِرُّ بآخِرَتِکَ ، وصُمْ صَوما یَقطَعُ شَهوَتَکَ ، ولا تَصُمْ صَوما یَمنَعُکَ مِن الصَّلاةِ ؛ فإنّ الصَّلاةَ أحَبُّ إلَی اللّه ِ مِن الصِّیامِ .

یا بُنَىَّ ، إنّ الدُّنیا بَحرٌ عَمیقٌ قد هَلَکَ فیها عالَمٌ کثیرٌ ؛ فاجعَلْ سَفینَتَکَ فیها الإیمانَ ، واجعَلْ شِراعَها التَّوکُّلَ ، واجعَلْ زادَکَ فیها تَقوَی اللّه ِ ، فإنْ نَجَوتَ فبِرحمَةِ اللّه ِ ، وإنْ هَلَکتَ فبِذُنوبِکَ .

یا بُنىَّ ، إنْ تأدَّبتَ صَغیرا انتَفَعتَ بهِ کبیرا ، ومَن غَنِىَ بالأدَبِ اهتَمَّ بهِ ، ومَنِ اهتَمَّ بهِ تَکلَّفَ عِلمَهُ ، ومَن تَکلَّفَ عِلمَهُ اشتَدَّ طَلَبُهُ ، ومَنِ اشتَدَّ طَلَبُهُ أدرَکَ مَنفَعتَهُ ، فاتّخِذْهُ عادَةً فإنّکَ تَخلفُ فى سَلَفِکَ ، وتَنفَعُ بهِ مَن خَلفَکَ ، ویَرتَجیکَ فیهِ راغِبٌ ، ویَخشی صَولَتَکَ راهِبٌ . وإیّاکَ والکَسَلَ عنهُ والطَّلَبَ لغَیرِهِ ، فإنْ غُلِبتَ علَی الدّنیا فلا تُغلَبَنَّ علَی الآخِرَةِ ، وإذا فاتَکَ طَلَبُ العِلمِ فى مَظانِّهِ فقد غُلِبتَ علَی الآخِرَةِ ، واجعَلْ فى أیّامِکَ ولَیالِیکَ وساعاتِکَ لنفسِکَ نَصیبا فى طَلَبِ العِلمِ ؛ فإنّکَ لَن تَجِدَ لَهُ تَضییعا أشَدَّ مِن تَرکِهِ ، ولا تُمارِیَنَّ فیهِ لَجُوجا ، ولا تُجادِلَنَّ فَقیها ، ولا تُعادِیَنَّ سُلطانا ، ولا تُماشِیَنَّ ظَلُوما ولا تُصادِقَنَّهُ ، ولا تُصاحِبَنَّ فاسِقا نَطِفا ، ولا تُصاحِبَنَّ مُتَّهَما ، واخزِنْ عِلمَکَ کما تَخزِنُ وَرقَکَ .

یا بُنَىَّ ، خَفِ اللّه َ خَوفا لو أتَیتَ القِیامَةَ ببِرِّ الثّقلَینِ خِفتَ أن یُعَذِّبَکَ ، وارْجُ اللّه َ رَجاءً لَو وافَیتَ القِیامَةَ بإثمِ الثّقلَینِ رَجَوتَ أن یَغفِرَ لکَ .

فقالَ لَهُ ابنُهُ : یا أبتِ ، کیفَ اُطیقُ هذا وإنّما لى قَلبٌ واحِدٌ ؟ فقالَ لَهُ لُقمانُ : یا بُنَىَّ لوِ استُخرِجَ قَلبُ المؤمنِ فشُقَّ لَوُجِدَ فیهِ نُورانِ : نُورٌ للخَوفِ ونُورٌ للرَّجاءِ ، لَو وُزِنا لَما رَجَحَ أحَدُهُما علَی الآخَرِ بمِثقالِ ذَرَّةٍ ، فمَن یُؤمِنْ باللّه ِ یُصَدِّقْ ما قالَ اللّه ُ ، ومَن یُصَدِّقْ ما قالَ اللّه ُ یَفعَلْ ما أمَرَ اللّه ُ ، ومَن لَم یَفعَلْ ما أمَرَ اللّه ُ لَم یُصَدِّقْ ما قالَ اللّه ُ ، فإنَّ هذهِ الأخلاقَ تَشهَدُ بَعضُها لبَعضٍ .

فمَن یُؤمِنْ باللّه ِ إیمانا صادِقا یَعمَلْ للّه ِ خالِصا ناصِحا ، ومَن عَمِلَ للّه ِ خالِصا ناصِحا فقد آمَنَ باللّه ِ صادِقا ، ومَن أطاعَ اللّه َ خافَهُ ، ومَن خافَهُ فقد أحَبَّهُ ، ومَن أحَبَّهُ اتّبَعَ أمرَهُ ، ومَنِ اتَّبَعَ أمرَهُ استَوجَبَ جَنَّتَهُ ومَرضاتَهُ ، ومَن لَم یَتَّبِعْ رِضوانَ اللّه ِ فَقد هانَ علَیهِ سَخَطُهُ ، نَعوذُ باللّه ِ مِن سَخَطِ اللّه ِ .

یا بُنَىَّ ، لا تَرکَنْ إلَی الدُّنیا ولا تَشغَلْ قَلبَکَ بها، فما خَلَقَ اللّه ُ خَلقا هُوَ أهوَنُ علَیهِ مِنها ، أ لا تَری أنّهُ لَم یَجعَلْ نَعیمَها ثَوابا للمُطِیعینَ ، ولَم یَجعَلْ بَلاءَها عُقوبَةً للعاصِینَ ؟ !

 

 

 

4427- تفسیر القمّی : امام صادق علیه السلام در پاسخ به سؤال حمّاد از لقمان وحکمت او فرمود : به خدا قسم که حکمت، به سبب شرافت خانوادگی یا مال وثروت یا زن وفرزند یا قدرت جسمی ویا زیبایی، به لقمان داده نشد. بلکه او مردی بود در کار خدا نیرومند وبا نشاط، پارسا، خاموش وآرام، ژرف اندیش، پر تفکّر، تیزبین، پند آموز از عبرت ها. هرگز در روز نخوابید، هیچ کس او را در حال قضای حاجت یا شستشوی بدنش ندید؛ زیرا به شدّت با حیا وژرف اندیش ومراقب حرکات وسکنات خویش بود. هرگز از چیزی نخندید؛ چون می ترسید گناه باشد. هرگز عصبانی نشد، هرگز با کسی شوخی نکرد، هیچ گاه برای دست یافتن به چیزی از دنیا شاد نشد وبرای از دست دادن چیزی از آن اندوهگین نگشت. زنان بسیاری گرفت وفرزندان بسیاری به دنیا آورد، اما بیشتر آنان پیش از او به سرای آخرت شتافتند واو بر مرگ هیچ یک از آنان نگریست. هرگز از دو نفر که با هم بحث یا کتک کاری می کردند نگذشت، مگر اینکه آن دو را آشتی داد وبا رفتن او با یکدیگر دوست شدند. هرگز سخن نیکویی از کسی نشنید، مگر آنکه معنای آن سخن وگوینده اصلیش را از او پرسید. با مردمان دانا وحکیم بسیار همنشینی می کرد، بر قاضیان وپادشاهان ودولتمردان وارد می شد وبرای قاضیان از اینکه به چنان شغل خطرناکی گرفتار آمده اند، دلسوزی می کرد ونسبت به پادشاهان ودولتمردان که به سلطنت وقدرت دل بسته واز خدای بی خبر شده اند اظهار ترحّم می نمود. او عبرت می گرفت وعواملی را که با آن بر نفْس خود چیره آید وبه وسیله آنها با هوس خویش بجنگد واز شیطان دوری کند، می آموخت. دلش را با اندیشیدن مداوا می کرد ونفْسش را با عبرت ها وبه جایی سفر نمی کرد، مگر اینکه برایش سودمند باشد. این چنین بود که به او حکمت عطا گردید وعصمت ومصونیت از گناه ارزانیش شد.

خداوند تبارک وتعالی در نیمروزی که چشم ها با خواب نیمروزی آرام گرفته بود، به دسته ای از فرشتگان دستور داد به طوری که لقمان صدایشان را بشنود وخودشان را نبیند، او را ندا دهند وگویند : ای لقمان! آیا می خواهی خداوند تو را خلیفه خود در زمین قرار دهد تا میان مردم داوری کنى؟ لقمان گفت: اگر خداوند مرا به این کار فرمان دهد با جان ودل می پذیرم؛ چون اگر او این کار را با من بکند، خودش هم مرا کمک می کند ونحوه داوری را تعلیم می دهد واز خطا نگهم می دارد، ولی اگر انتخاب را به من وا گذارد من کُنج عافیت را اختیار می کنم.

فرشتگان گفتند : ای لقمان! چرا این حرف را زدى؟ گفت : زیرا داوری میان مردم، از دشوارترین وپر فتنه وپر بلاترین منزلگاه های دین است. آدمی تنها می ماند وکسی هم کمکش نمی کند وظلم وحق کشی از هر سو آن را در میان دارد وکسی که عهده دار این منصب می شود، از دو حال خارج نیست : اگر مطابق حقّ داوری کند در این صورت جا دارد که به سلامت رهد واگر خطا کند راه بهشت را خطا پیموده است. کسی که در دنیا خوار وناتوان باشد، در قیامت راحت تر می تواند رئیس وآقا وارجمند باشد وکسی که دنیا را بر آخرت برگزیند، هر دوی آنها را می بازد؛ چون دنیایش تمام می شود وبه آخرت هم نمی رسد. امام علیه السلام فرمود : فرشتگان از حکمت لقمان شگفت زده شدند وخداوند رحمان گفتار ومنطق او را پسندید. چون شب شد ولقمان به بستر خویش رفت، خداوند حکمت را بر وی نازل کرد واز سر تا پایش را غرق حکمت نمود واو همچنان در خواب بود وخداوند پوششی از حکمت بر وی پوشاند ووقتی بیدار شد حکیم ترین مردم روزگارش شده بود ومیان مردم می آمد وسخنان حکیمانه می گفت وحکمت را نشر وگسترش می داد.

امام صادق علیه السلام فرمود : پس از آنکه حکم خلافت به لقمان داده شد واو آن را نپذیرفت، خداوند به فرشتگان دستور داد وآنها خلافت را به داوود پیشنهاد کردند وداوود آن را پذیرفت، بدون آنکه شرطی را که لقمان کرده بود بیان کند. پس خداوند خلافت در زمین را به داوود داد وبارها در این کار مبتلا وآزموده شد وهر بار دچار لغزش وخطا می شد. امّا خداوند او را می پذیرفت ومی بخشیدش. لقمان زیاد به دیدن داوود علیه السلام می رفت وبا موعظه ها وسخنان حکیمانه ودانش بسیار خود او را اندرز می داد وداوود به او می گفت:خوشا به حالت ای لقمان! حکمت به تو داده شد وبه بلای خلافت گرفتار نشدی، امّا به داوود خلافت داده شد وبه کار داوری وفتنه گرفتار آمد.

امام صادق علیه السلام سپس این آیه را تلاوت کرد : «و آن گاه که لقمان در مقام اندرز به فرزندش گفت : ای فرزندم! به خدا شرک نورز؛ زیرا که شرک ستمی بزرگ است» . حضرت فرمود : لقمان فرزند خود را به مطالبی پند واندرز داد، تا جایی که او رویید وشکفت.

ای حمّاد! از جمله اندرزهای او به فرزندش این بود که گفت : فرزندم! تو از همان روزی که به دنیا افتادی پشت به دنیا ورو به آخرت کردى. پس، خانه ای که به سویش در حرکت هستی نزدیکتر به توست از خانه ای که در حال دور شدن از آن هستى. فرزندم! با دانایان همنشینی کن وزانو به زانوی آنان بزن، با آنان مجادله مکن که دانش خود را از تو دریغ کنند. از دنیا به قدر کفاف برگیر وبه کلّی آن را دور مینداز تا سر بار مردم باشی وآن چنان هم به دنیا مپرداز که به آخرتت زیان رساند. آن قدر روزه بگیر که از شهوت تو جلوگیری کند وچندان روزه مگیر که تو را از نماز باز دارد؛ زیرا نماز نزد خداوند محبوبتر از روزه است.

فرزندم! دنیا دریایی ژرف است که مردمان بسیاری در آن نابود شده اند. پس در این دریا کشتی خود را ایمان قرار ده وبادبانش را توکّل وره توشه ات را تقوای خدا؛ اگر نجات یافتی به سبب رحمت ومهربانی خدا نجات یافته ای، واگر هلاک شدی به سبب گناهان خودت هلاک شده اى.

فرزندم! اگر در خردسالی ادب آموختی، در بزرگسالی از آن بهره مند خواهی شد وکسی که ادب را سرمایه وتوانگری بداند، بدان اهتمام ورزد وکسی که نسبت به ادب اهتمام ورزد، در راه آموختن آن خود را به رنج وزحمت اندازد وهرکه در راه آموختنش رنج برد، سخت در پی آن برآید وهر که سخت در پی ادب برآید، به منافع آن برسد. پس، ادب را خوی وعادت خود گیر؛ زیرا با این کار جانشین گذشتگانت می شوی وجانشین خود را سود می رسانی وامیدوار به تو امید می بندد وبیمناک از صولت وابّهت تو می ترسد. مبادا در فراگرفتن ادب سستی وتنبلی کنی ودر طلب غیر آن برآیى. اگر در امر دنیا شکست خوردی، مبادا در کار آخرت دچار شکست شوى. اگر تحصیل علم را از جایگاهش از دست دادی، بدان که در کار آخرت شکست خورده اى. از روزها وشب ها وساعات خود زمانی را هم به تحصیل علم اختصاص بده؛ زیرا هیچ چیز مانند ترک علم، علم را ضایع نمی کند. هیچ گاه با افراد لجوج بحث علمی نکن. با افراد دانا هرگز به جدال مپرداز. با هیچ قدرتمندی دشمنی مورز، با هیچ ستمگری همراهی ودوستی مکن، با هیچ گنهکار آلوده ای دوستی نکن وبا هیچ شخصی که متّهم به گناه وفساد است، رفاقت مورز ودانش خود را مانند مال خود نگهداری کن .

فرزندم! از خداوند چنان بترس که اگر در روز قیامت نیکی های جنّ وانس را با خود بیاوری، باز بیم آن داشته باشی که عذابت کند وبه خداوند چنان امیدوار باش که اگر روز قیامت با گناهان جنّ وانس بیایی، باز امید به آمرزش او داشته باشى.

فرزند لقمان به او گفت : ای پدر! چگونه طاقت وگنجایش چنین چیزی را داشته باشم، حال آنکه مرا یک دل بیش نیست؟ لقمان به او فرمود : فرزندم! اگر دل مؤمن را بیرون آورند وآن را بشکافند، در آن دو نور یافت می شود : نوری از بیم ونوری از امید. اگر این دو نور با هم وزن شوند، هیچ یک به وزن ذرّه ای سنگین تر از دیگری نخواهد بود. کسی که به خدا ایمان داشته باشد،آنچه را او گفته است تصدیق می کند وهر که گفته های خدا را باور کند، آنچه را خدا فرمان داده است به کار می بندد وکسی که فرمان خدا را به کار نبندد، گفته او را باور نکرده است. این خلق وخوی ها هر یک گواه بر دیگری است.

پس، کسی که صادقانه به خداوند ایمان بیاورد، خالصانه وبی ریا هم برای خدا کار می کند وکسی که خالصانه وبی ریا برای خدا کار کند، صادقانه به خدا ایمان آورده است. وکسی که از خدا اطاعت کند، از او می ترسد وکسی که از خدا بترسد، او را دوست هم دارد وکسی که او را دوست بدارد، فرمانش را پیروی می کند وکسی که فرمان او را پیروی کند، مستوجب بهشت وخشنودی خدا می شود وکسی که دنبال خشنودی خدا نباشد، از خشم وناخشنودی خدا هم باکی ندارد. پناه می بریم به خدا از خشم وناخشنودی او.

فرزندم! به دنیا اعتماد مکن ودلت را بدان مشغول مساز؛ زیرا خداوند هیچ آفریده ای نیافریده است که در نظر او خوارتر از دنیا باشد. مگر نمی بینی که نعمت های دنیا را پاداش مطیعان قرار نداده وبلای آن را نیز کیفر نافرمانان در نظر نگرفته است؟

میزان الحکمة/محمدی ری شهری/دارالحدیث/نرم افزار میزان الحکمة/ج3/191ص